Lekcja 9

 Sytuacje trudne emocjonalnie i poznawczo.

Aktywność poznawcza – rozwiązywanie problemów. W sytuacjach trudnych do rozwiązania, istota trudności polega na niedostatecznej liczbie informacji niezbędnych do poradzenia sobie z zadaniem. Osoba w sytuacji trudnej tego rodzaju nie może znaleźć środków do rozwiązania  danego problemu. Możemy tu dokonać podziału problemów  natury poznawczej ze względu na ich strukturę. W tej sferze  zaś wyodrębnimy dwa elementy : 1)  dane początkowe – informacje zwrotne w sytuacji problemowej. 2) cel, do którego zmierza podmiot

W problemach otwartych poziom informacji jest bardzo niski, ponieważ osoba nie ma informacji o możliwościach rozwiązywania problemu. Dlatego człowiek musi sformułować własne pomysły rozwiązania, a później wybrać jeden z nich.  Takie problemy nazywa się także źle określonymi albo inwencyjnymi. Większość problemów naukowych, a także twórczych  - w sztuce, ma właśnie taki charakter. Trafnym przykładem jest poszukiwanie lekarstwa na raka, praca nad poematem.

Drugi rodzaj to problemy zamknięte, które zawierają zbiór możliwych rozwiązań. Człowiek rozwiązuje je poprzez wybranie określonego sposobu. Problemy te też są nazwane selektywnymi albo dobrze określonymi. Np. poszukiwanie awarii przez mechanika, rozwiązywanie testów. Problemy zamknięte nie są wcale łatwiejsze od otwartych. To, że osoba zna możliwe rozwiązania, nie przesądza o tym, że wybór właściwego jest łatwy. Po pierwsze – zbiór możliwych rozwiązań może być niekompletny, po drugie – zbiór ten może być bardzo szeroki, a w końcu – sama procedura podjęcia decyzji może stworzyć szereg kłopotów.

W zależności od sposobu sformułowania celu możemy rozróżnić problemy:

- kowergencyjne  - które mają jedno prawidłowe rozwiązanie

- dywergencyjne  - gdy cel dopuszcza istotnie wielu poprawnych rozwiązań

Problemy dywergencyjne nie krępują swobody twórczej, pozwalają na wykazanie się oryginalnością i inwencją twórczą. Problemy kowergencyjne natomiast przypominają zadania algebry, gdzie ściśle i jednoznacznie określony wynik jest ważniejszy niż cała skomplikowana droga dochodzenia do niego. Badania nad kotami sugerowały metodę prób i błędów, polega bardziej na uczeniu niż myśleniu. Badania nad małpami zaś zmianę i przekształcanie spostrzeganych treści. U ludzi taki proces jest połączeniem mechanizmu wglądu oraz metody prób i błędów, a na dodatek sam wgląd nie jest zupełnie nagłym procesem, ponieważ odbywa się na podstawie pewnych, nie w pełni świadomych procesów umysłowych. Rozwiązanie problemu, bez względu na jego charakter, przebiega w 4 fazach:

1.       Dostrzeganie problemu  - gdy człowiek odkrywa problem, uświadamia sobie, że jego własna wiedza nie wystarcza do osiągnięcia zaplanowanych celów.

2.       Analiza sytuacji problemowej – gdy osoba analizuje informacje, którymi dysponuje, oraz cel; bada różnicę między tym, co dane, a co pożądane.

3.       Wytwarzanie pomysłu rozwiązania – podmiot wytwarza metody, hipotezy, nowe sposoby postępowania, rezultaty tego produktywnego myślenia nazywamy pomysłami rozwiązania

4.       Weryfikacja pomysłów – kiedy człowiek kontroluje, ocenia, weryfikuje wartość pomysłu – przyjmuje pomysł jako ostatnie rozwiązanie albo odrzuca go

Nie wszystkie fazy są niezbędne przy pracy nad każdym problemem. Bywa, ze rozpoczynamy prace od wytworzenia pomysłu, lub też czasem powracamy do fazy poprzedniej. Faza dostrzegania problemu jest bardzo ważna. Żyjąc w otoczeniu względnie stałym, posługujemy się często nawykami, schematami, automaty zmami, przestajemy pytać, wątpić. Warto kształcić umiejętność dostrzegania problemu. Drugim bardzo istotnym elementem dostrzegania problemu jest analiza sytuacji problemowej. Koncentracja na celu pozwala głębiej go zrozumieć, ale przede wszystkim pozwala na modyfikację jego pierwotnego sformułowania. Polega ona na zmianie trudnego do osiągnięcia celu na kilka prostych podleców – celów cząsteczkowych – co może zmienić trudny problem w mechaniczne zadanie. Przykład

Nastolatka pragnąca wyjechać na wycieczkę zagraniczną, czuje się bezradna dopóki nie ustali dobrej strategii postępowania, obejmującej podlece: sposób zdobycia funduszu, argumenty przekonujące rodziców i związane z nimi odpowiednie aktywności (dobre wyniki w nauce, odpowiednie towarzystwo, walory zdrowotne, turystyczne wyjazdu)

Analizując dane początkowe wyodrębniamy te ważne, a odrzucamy nie ważne. Dokonujemy także czynności interpolacyjnych które polegają na wypełnieniu luk w bezpośrednio dostępnych danych.

Interpolacja  i ekstrapolacja pełnia olbrzymia rolę w wykrywaniu informacji, które są ukryte, nie są nam dane bezpośrednio, ale możemy je odczytać z układu, zbioru wszystkich danych. Najczęściej wykorzystujemy w ten sposób jedynie dane pozytywne, które mają postać sądów twierdzących o tym, co się zdarzyło albo co wchodzi w skład danej sytuacji. Nie doceniamy zaś znaczenia danych negatywnych, czyli sądów przeczących,  mówiących o tym, czego nie ma, lub tez co nie zdarzyło się w określonych warunkach.

Np. Diagnoza lekarska postawiona jedynie na bazie obserwowanych symptomów chorobowych, bez  . brania pod uwagę tzw.  wyników negatywnych (mieszczących się w normie). Jest to diagnoza często nietrafna i przypomina mechaniczne przyporządkowanie listy objawów do określonej jednostki chorobowej z pominięciem całego kontekstu zdrowych i niezanurzonych, dobrze funkcjonujących układów i narządów całego organizmu. Selektywne podejście do danych początkowych wraz ze znacznym marnotrawstwem danych niegotowych powoduje niemożność  rozwiązywania problemów. W tej fazie właśnie zasadniczą rolę odgrywa jedynie myślenie reproduktywne, sterowane przez reguły  heurystyczne. Myślenie re produktywne polega na zastosowaniu uprzednio zdobytej wiedzy w nowych zadaniach, wykorzystaniu opanowanych metod  rozwiązywania zadań i problemów w nowych warunkach. Polega ona na wykonaniu znanych reakcji w nieznanych sytuacjach bodźcowych stąd nazwa : myślenie typu S (stimulus – bodźce). W trzeciej fazie -  wytworzenia pomysłów, osoba generuje nowe informacje, które wzbogacają dotychczasowy zasób wiedzy człowieka  i pozwalają osiągnąć złożony cel.  Właśnie w tej fazie występuje specyficzne zjawisko olśnienia tzw. Wpadanie na pomysł. Polega na nagłym odkryciu nowego kierunku poszukiwań lub nawet na uzyskaniu końcowego pomysłu od razu .