oryginalna42@pino.pl

 Istnieją dwie teorie wyjaśniające zjawisko olśnienia:

- Teoria inkubacji – gdzie pojawianie się pomysłu jest następstwem nieświadomego procesu myślenia następującego po czasowym odłączeniu problemu, trwa wówczas „wylęganie się pomysłu rozwiązania, który po sformułowaniu nagle zostaje uświadomiony;

-  Teoria wygasania błędnych nastawień – odpoczywając od problemu podczas przerwy w pracy, człowiek uwalnia się od błędnych kierunków poszukiwań, po odpowiednim odpoczynku mózgu można spojrzeć na problem z innego punktu widzenia i odkryć właściwy kierunek myślenia.

W ostatniej fazie weryfikacyjnej człowiek ocenia wartość pomysłów w świetle posiadanych przez niego informacji. Wynikiem tej fazy jest przyjęcie albo odrzucenie pomysłu. Wykorzystujemy wtedy gł. Myślenie typu :S” nazwane w tej części procesu również myśleniem analitycznym lub krytycznym. Czasami osoba ocenia wartość  wartości  pomysłu stosując algorytmy. Istnieją dwie metody weryfikacji :

- sukcesywna – polegająca na sprawdzaniu wartości pomysłu natychmiast po jego wysunięciu;  Jeśli przypiszemy pomysłowi wartość negatywną, formułujemy kolejny pomysł, który następnie weryfikujemy; proces ten trwa tak długo, aż jeden z nich zostanie zaakceptowany jako ostateczne rozwiązanie

- jednoczesna – która polega na tym, że człowiek wytwarza najpierw szereg pomysłów, które dopiero potem weryfikuje; wybieramy pomysł oceniany przez nas jako najlepszy w danej sytuacji

Odroczenie oceny jest skuteczniejsze niż każdorazowe weryfikowanie pomysłu, szczególnie przy rozwiązywaniu problemów dywergencyjnych,  gdzie istnieje wiele poprawnych rozwiązań.

Aby weryfikować rozwiązanie, trzeba dysponować odpowiednimi informacjami. Stopień wykorzystania posiadanych informacji nie zależy jedynie od możliwości poznawczych podmiotu, lecz także od czynników emocjonalno-motywacyjnych. Zależność tą ilustruje wystąpienie  dwóch efektów:

-  efektu emocjonalnego, który polega na silnym stosunku emocjonalnym twórcy do wyniku jego pracy. Jego działanie może się ujawnić w naginaniu wyników badań do wcześniej postawionych hipotez. Utrudnia weryfikację i zwiększa prawdopodobieństwo błędnego rozwiązania problemu.

- efektu prawdopodobieństwa, polegającego na przecenianiu wartości informacji początkowych i niedocenianiu informacji otrzymywanych później. Jest to zjawisko ogólne.

Strategia rozwiązywania problemów to system reguł algorytmicznych i heurystycznych.

ALGORYTM – to niezawodny przepis, który określa, jaki skończony ciąg operacji należy wykonać, aby trafnie rozwiązać wszystkie zadania danego typu. Np. stosowanie reguł kolejności wykonywania działań w zadaniu z algebry albo przepis kulinarny.

HEURYSTYKI – to zawodne zasady reguły, taktyki i intuicje, które nie gwarantują rozwiązania danego zadania. Np. zalecenie, aby porzucić bezowocny kierunek poszukiwań lub aby polegać na doświadczeniach zdobytych podczas pracy nad podobnym zagadnieniem.

Wyróżniono strategie :

- badania równoczesnego – osoba formułuje pełen zestaw hipotez, a później jednocześnie sprowadza ich trafność w świetle posiadanych informacji.

- badania kolejnego – osoba formułuje tylko jedna hipotezę, a potem ją sprawdza, jeśli okaże się fałszywa, formułuje następną; strategia ta jest prosta ale mało skuteczna.

- konserwatywną – osoba nie formułuje hipotez, tylko operuje na desygnacie pojęcia ( czyli na konkretnym przykładzie) za każdym razem zmieniając po jednej cesze pojęcia; jest skuteczna w wielu sytuacjach, nieprzydatna zaś gdy informacje są ograniczone lub trudno dostępne; nie wymaga ona twórczego wysiłku intelektualnego.

- ryzykowna – podobnie jak przy poprzedniej strategii osoba posługuje się tu desygnatami pojęcia, lecz tym razem zmienia jedną więcej niż jedną cechę od razu; stosując ją musimy się liczyć z ryzykiem: możemy znacznie skrócić lub też – wydłużyć czas i wysiłek włożony w pracę umysłową.

Skuteczność poszczególnych strategii zależy od liczby posiadanych informacji.

Przeszkody, które występują podczas rozwiązywania problemów:

1)      Błędne nastawienie – zjawisko wstępnego, nietrafnego sadu, z którym podchodzimy pierwotnie do problemu. Poprawne rozwiązanie następuje dopiero po przełamaniu tego nastawienia i przyjęciu innej tezy wyjściowej – odroczenie czynności rozwiązywania problemu

2)      Fiksacja funkcjonalna -  specyficzna funkcja przedmiotu utrudnia zastosowanie go w nowy sposób. Jedną z metod przełamywania tej trudności jest wytwarzanie u ludzi dyspozycyjności funkcji, czyli umiejętności zastosowania tego samego przedmiotu w różny sposób.

Myślenie twórcze jest procesem specyficznym i znamiennym. Dotyczy określonej klasy problemów, nazywanych problemami twórczymi – obiektywnie nowe. Są one społecznie ważne. Problemy twórcze są problemami otwartymi – są źle określone, ich dane początkowe są niejasne i nieliczne. Pojawiają się w sytuacjach, w których istnieje wiele poprawnych i wartościowych rozwiązań. Myślenie twórcze jest czynnością heurystyczną. Często zachodzi tu proces olśnienia. Myślenie to jest procesem długoterminowym, wymaga dużej motywacji, wysiłku, dyscypliny i koncentracji.

 Ćwiczenie 1

Dokonaj interpolacji czyli uzupełnij poniższy szereg

1,4,9, …., …., 36, 40,  …., …..,100

Brakuje czterech liczb, automatycznie widać, ze jest to zbiór kwadratów kolejnych liczb naturalnych.

Ćwiczenie 2

Jeśli wiesz, że Twój autobus odjeżdża o godzinie 6.04, następnie o 6.54, potem  o 7.44 i o 8.34, z powodzeniem ustalisz czas odjazdu dwóch kolejnych autobusów, które pominięto w rozkładzie.

 Sytuacje trudne emocjonalnie i poznawczo.

Aktywność poznawcza – rozwiązywanie problemów. W sytuacjach trudnych do rozwiązania, istota trudności polega na niedostatecznej liczbie informacji niezbędnych do poradzenia sobie z zadaniem. Osoba w sytuacji trudnej tego rodzaju nie może znaleźć środków do rozwiązania  danego problemu. Możemy tu dokonać podziału problemów  natury poznawczej ze względu na ich strukturę. W tej sferze  zaś wyodrębnimy dwa elementy : 1)  dane początkowe – informacje zwrotne w sytuacji problemowej. 2) cel, do którego zmierza podmiot

W problemach otwartych poziom informacji jest bardzo niski, ponieważ osoba nie ma informacji o możliwościach rozwiązywania problemu. Dlatego człowiek musi sformułować własne pomysły rozwiązania, a później wybrać jeden z nich.  Takie problemy nazywa się także źle określonymi albo inwencyjnymi. Większość problemów naukowych, a także twórczych  - w sztuce, ma właśnie taki charakter. Trafnym przykładem jest poszukiwanie lekarstwa na raka, praca nad poematem.

Drugi rodzaj to problemy zamknięte, które zawierają zbiór możliwych rozwiązań. Człowiek rozwiązuje je poprzez wybranie określonego sposobu. Problemy te też są nazwane selektywnymi albo dobrze określonymi. Np. poszukiwanie awarii przez mechanika, rozwiązywanie testów. Problemy zamknięte nie są wcale łatwiejsze od otwartych. To, że osoba zna możliwe rozwiązania, nie przesądza o tym, że wybór właściwego jest łatwy. Po pierwsze – zbiór możliwych rozwiązań może być niekompletny, po drugie – zbiór ten może być bardzo szeroki, a w końcu – sama procedura podjęcia decyzji może stworzyć szereg kłopotów.

W zależności od sposobu sformułowania celu możemy rozróżnić problemy:

- kowergencyjne  - które mają jedno prawidłowe rozwiązanie

- dywergencyjne  - gdy cel dopuszcza istotnie wielu poprawnych rozwiązań

Problemy dywergencyjne nie krępują swobody twórczej, pozwalają na wykazanie się oryginalnością i inwencją twórczą. Problemy kowergencyjne natomiast przypominają zadania algebry, gdzie ściśle i jednoznacznie określony wynik jest ważniejszy niż cała skomplikowana droga dochodzenia do niego. Badania nad kotami sugerowały metodę prób i błędów, polega bardziej na uczeniu niż myśleniu. Badania nad małpami zaś zmianę i przekształcanie spostrzeganych treści. U ludzi taki proces jest połączeniem mechanizmu wglądu oraz metody prób i błędów, a na dodatek sam wgląd nie jest zupełnie nagłym procesem, ponieważ odbywa się na podstawie pewnych, nie w pełni świadomych procesów umysłowych. Rozwiązanie problemu, bez względu na jego charakter, przebiega w 4 fazach:

1.       Dostrzeganie problemu  - gdy człowiek odkrywa problem, uświadamia sobie, że jego własna wiedza nie wystarcza do osiągnięcia zaplanowanych celów.

2.       Analiza sytuacji problemowej – gdy osoba analizuje informacje, którymi dysponuje, oraz cel; bada różnicę między tym, co dane, a co pożądane.

3.       Wytwarzanie pomysłu rozwiązania – podmiot wytwarza metody, hipotezy, nowe sposoby postępowania, rezultaty tego produktywnego myślenia nazywamy pomysłami rozwiązania

4.       Weryfikacja pomysłów – kiedy człowiek kontroluje, ocenia, weryfikuje wartość pomysłu – przyjmuje pomysł jako ostatnie rozwiązanie albo odrzuca go

Nie wszystkie fazy są niezbędne przy pracy nad każdym problemem. Bywa, ze rozpoczynamy prace od wytworzenia pomysłu, lub też czasem powracamy do fazy poprzedniej. Faza dostrzegania problemu jest bardzo ważna. Żyjąc w otoczeniu względnie stałym, posługujemy się często nawykami, schematami, automaty zmami, przestajemy pytać, wątpić. Warto kształcić umiejętność dostrzegania problemu. Drugim bardzo istotnym elementem dostrzegania problemu jest analiza sytuacji problemowej. Koncentracja na celu pozwala głębiej go zrozumieć, ale przede wszystkim pozwala na modyfikację jego pierwotnego sformułowania. Polega ona na zmianie trudnego do osiągnięcia celu na kilka prostych podleców – celów cząsteczkowych – co może zmienić trudny problem w mechaniczne zadanie. Przykład

Nastolatka pragnąca wyjechać na wycieczkę zagraniczną, czuje się bezradna dopóki nie ustali dobrej strategii postępowania, obejmującej podlece: sposób zdobycia funduszu, argumenty przekonujące rodziców i związane z nimi odpowiednie aktywności (dobre wyniki w nauce, odpowiednie towarzystwo, walory zdrowotne, turystyczne wyjazdu)

Analizując dane początkowe wyodrębniamy te ważne, a odrzucamy nie ważne. Dokonujemy także czynności interpolacyjnych które polegają na wypełnieniu luk w bezpośrednio dostępnych danych.

Interpolacja  i ekstrapolacja pełnia olbrzymia rolę w wykrywaniu informacji, które są ukryte, nie są nam dane bezpośrednio, ale możemy je odczytać z układu, zbioru wszystkich danych. Najczęściej wykorzystujemy w ten sposób jedynie dane pozytywne, które mają postać sądów twierdzących o tym, co się zdarzyło albo co wchodzi w skład danej sytuacji. Nie doceniamy zaś znaczenia danych negatywnych, czyli sądów przeczących,  mówiących o tym, czego nie ma, lub tez co nie zdarzyło się w określonych warunkach.

Np. Diagnoza lekarska postawiona jedynie na bazie obserwowanych symptomów chorobowych, bez  . brania pod uwagę tzw.  wyników negatywnych (mieszczących się w normie). Jest to diagnoza często nietrafna i przypomina mechaniczne przyporządkowanie listy objawów do określonej jednostki chorobowej z pominięciem całego kontekstu zdrowych i niezanurzonych, dobrze funkcjonujących układów i narządów całego organizmu. Selektywne podejście do danych początkowych wraz ze znacznym marnotrawstwem danych niegotowych powoduje niemożność  rozwiązywania problemów. W tej fazie właśnie zasadniczą rolę odgrywa jedynie myślenie reproduktywne, sterowane przez reguły  heurystyczne. Myślenie re produktywne polega na zastosowaniu uprzednio zdobytej wiedzy w nowych zadaniach, wykorzystaniu opanowanych metod  rozwiązywania zadań i problemów w nowych warunkach. Polega ona na wykonaniu znanych reakcji w nieznanych sytuacjach bodźcowych stąd nazwa : myślenie typu S (stimulus – bodźce). W trzeciej fazie -  wytworzenia pomysłów, osoba generuje nowe informacje, które wzbogacają dotychczasowy zasób wiedzy człowieka  i pozwalają osiągnąć złożony cel.  Właśnie w tej fazie występuje specyficzne zjawisko olśnienia tzw. Wpadanie na pomysł. Polega na nagłym odkryciu nowego kierunku poszukiwań lub nawet na uzyskaniu końcowego pomysłu od razu .

 Zadanie 11  Podaj dowolne ujęcie mechanizmu radzenia sobie z krytycznymi wydarzeniami życiowymi

Teoria stresu i radzenia sobie Lazarusa i Folkmana opisuje sposób reagowania na informacje dotyczące sytuacji potencjalnie szkodliwej, zanim zostanie ona  zdefiniowana jako kryzys:

1.       Znaczenia danej sytuacji w swoim życiu

2.       Reakcji zaradczych, którymi dysponujemy w celu radzenia sobie ze szkodliwymi czynnikami

Jest to ocena poznawcza Potencjalnie szkodliwą sytuację możemy potraktować jako:

A)     Zagrożenie – wówczas koncentrujemy się na uczuciu zagrożenia

B)       Wyzwanie -  wówczas koncentrujemy się na możliwościach opanowania sytuacji lub wyciągnięcia z niej korzyści

Możemy:

- zahamować działanie

- poszukać informacji

- dokonać zmiany we własnym systemie poznawczym

Stopień niejasności sytuacji wiąże się z nastawieniem na poszukiwanie informacji i ograniczeniem działania w celu poprawy lub zmiany stresowej sytuacji. Jeżeli uzyskanie informacji nie jest możliwe, osoba może modyfikować poznawczy obraz sytuacji, czyli zmienić sposób, w jaki ją postrzega. Wszystkie reakcje zaradcze mogą być skierowane nie tylko na przezwyciężenie kryzysu, lecz także na kontrolowanie lub regulowanie własnych reakcji emocjonalnych na sytuację

 Ćwiczenia

Wyobraź sobie, że wysłano Cię na cudowną ekspedycję naukową na planetę , której mieszkańcy nie chcą współpracować. Celem ekspedycji jest  szczegółowy opis  codziennych zachowań mieszkańców planety. Zarejestrowano zachowania na filmie. Rozpoznaj ich w kategoriach  typów zaburzeń zachowania   Oto film „ Na widok naszego statku młody ufoludek przykucnął za pojemnikiem na śmieci i zamarł w bezruchu(1). Po chwili rzucił się biegiem w kierunku innych osobników. Gestykulował gwałtownie i wydawał głośne dźwięki(2).  Gdy grupka opuściła go, bezładnie uciekając (3),  zaczął uderzać kijem w drzwi pomieszczenia, usiłując je otworzyć. Czynność tę powtórzył dwukrotnie – bezskutecznie (4). Potem padł na ziemie i ssał paluch lewej stopy (5), a następnie wpadł w ramiona innego osobnika i próbował ukryć się pod jego odzieżą (6). Po otwarciu drzwi, młody wskoczył błyskawicznie na łóżko i podarł pled na drobne strzępy (7). Po chwili na jego ciele pojawiła się wysypka i dostał drgawek (8), które ustąpiły natychmiast po naszym oddaleniu się.” Przypomnij sobie nazwy poszczególnych typów dezorganizacji zachowań, opisy przykładów oraz objawy.

Nazwa zachowania                                         Typ dezorganizacji

1.       __________________________________________________

2.       __________________________________________________

3.       __________________________________________________

4.       __________________________________________________

5.       __________________________________________________

6.       __________________________________________________

7.       __________________________________________________

8.       __________________________________________________